Барча ўсимликлар бир маромда ўсиши учун уларга бир қатор кимёвий элементлар талаб қилинади. Ҳар бири ўз навбатида зарур 16та кимёвий элементлар мавжуд бўлиб, ўсимликлар ўз ҳаёт циклини уларсиз тўлиқ босиб ўта олмайди. Бу элементларнинг ҳеч бири бошқаси ўрнини боса олмайди. 

Ўсимликлар ушбу кимёвий элементларнинг баъзиларини вақт ўтиши билан тупроқдан бутунлай сўриб олади, баъзилари эса мавсум давомида ўзлаштирилади лекин йерга тўкилган мевалар, барглар ва буталанган шохлар орқали яна тупроқда тикланади.  Масалан, бир гектардан 30 тонна ҳосил бераётган 14 ёшли шафтоли дарахтлари мунтазам равишда 30.8 кг азот, 5 кг фосфор, 39 кг калий, 6.3 кг кальций ва 1.8 кг магнийни тупроқдан бутунлай ўзлаштириб олади.  

Ўғитлар иккита катта гуруҳга бўлинади: органик ва ноорганик. Органик ўғитлар ўсимликлар, ҳайвонлар ёки бошқа табиий ҳоллар орқали юзага келади. Ноорганик ўғитлар эса турли жойларда ва қайта ишлаш орқали ишлаб чиқарилади.

Тарихан аксарият тижорат учун ва томорқаларга экиладиган боғлар тупроқлари кўчат экишдан олдин ўғитлар билан тўйинтирилмаган. Ҳар мавсумда ўрни тўлдириб бориладиган ўғитлар, масалан азот (N), ўсимликлар экилгандан сўнг қўлланилади. Оҳирги йилларда тупроқларни лабаратория текширувидан ўтказиш ва кўпроқ органик ўғитлардан фойдаланиш кенг тарқалди.

Ўғитлашга қуйидагича ёндошиш тавсия қилинади:

– кўчат экиш вақтида ва биринчи мавсумда қандай ўғитлаш зарур;

– иккинчи йилдан бошлаб дарахт тўлиқ ривожлангунга қадар қандай ўғитлаш талаб қилинади.

Асосий ўғитлар ҳақида қисқача маълумот. Азот (N)

Азот дарахт ривожланишининг турли босқичларида, ўсиш, мева куртакларининг шаклланиши, мева ҳосил бўлиши ва унинг ҳажми  катталашишида, муҳим ўрин тутади. Мева сифати ва шаклланишида азот тақсимоти мураккаб жараён бўлгани сабабли, азот миқдорини аниқлашнинг энг тўғри йўли бу баргларни лаборатория текширувидан ўтказишдир.

Азот етишмовчилиги белгилари

Азот етишмовчилигини одатда дастлаб ёши катта баргларда намоён бўлади.

Азот ёши катта барглардан янги ривожланаётган ёш баргларга сарфланган барглар оч яшил ёки сариқ тус олади.

Ёш новдалар ёки уларнинг учки кисмлари қизғиш ранг олади ва новдалар нозик ва текис ўсади.

Агар азот етишмовчилиги узоқроқ муддат давом этса, ёши катта барглар сарғиш қизил рангга киради ва муддатидан олдин тўкила бошлаши мумкин.

Мева куртаклари шаклланиши ва ҳосил бўлиши сустлашади.

Мевалар ҳажми кичик бўлади ва рангги ёрқинлашади, ҳамда ҳосилдорлик камаяди.

Шохлар учидаги новдалар бир мавсумда мева берувчи дарахтларда 20 смдан, ҳали мевага кирмаган дарахтларда 40смдан кам ўсса, бу азот етишмаётганлигидан далолат беради.

Азотнинг дарахт ривожланиш босқичларидаги роли

Куртак ёриш – гуллашнинг бошланиши:  ёш ўсимлик ҳужайралари ривожини кучайтиришга ва дарахт ҳосилдорлигини оширишга ёрдам беради.

Мева шаклланишидан то улар 30 мм бўлгунича: кам миқдорда қўллаш орқали мева структурасини тўлдиришга ёрдам беради.

Мева ривожланиши ва унинг  етилиши: агар кўп миқдорда қўлланилса, мевалар чириши ва уларнинг сифати бузилишига олиб келади.

Ҳосил йиғим-теримидан сўнг: мавсум оҳирида ортиб қолгани ёки қўлланилса, келгуси йил мавсум бошида дарахт ривожини кучайтиради.

Кўп ҳолларда қуйидагилар билан адаштирилади

Кимёвий препаратлар таъсири:

– кимёвий препаратлар нотўғри сепилса барглар сарғаяди, уларнинг юзаси чегараси ва япроқ томирлари атрофи жигарранглашади;

– триазин, (симазин, атразин); мочевин (диурон, линурон), урасил (тербасил, бромасил); дихлобенил, амитрол каби гербицидлардан (ёввойи ўтларга қарши сепилувчи кимёвий препарат) нотўғри фойдаланиш ҳам шундай ҳолатларга сабаб бўлади.

Касалликлар таъсири:

– дарахт танаси ва шохлари рак касалликлари;

– антракноз;

– япроқларнинг доғланиши.

Зараркунандалар таъсири:

– битлар;

– цикадкалар;

– каналар;

– бошқа зараркунанда ҳашаротлар;

– ёғоч кемирувчи ҳашаротлар;

– илдиз кемирувчи ҳашаротлар.

Механик зарар таъсири: 

– дарахт пўстлоғига етказилган зарар;

– баргларнинг куйиши; 

– илдизга етказилган зарар;

– зарарли об-ҳаво таъсири.

Тупроқ ва кўчат экилиш шароитлари таъсири:

– органик моддалар таркибида углерод ва азот миқдорининг юқори бўлиши;

– азотнинг қумлоқ ёки таркибида кам миқдорда органик моддалар мавжуд тупроқларда сингиб кетиши;

– сув кўлмак бўлиб қолувчи тупроқ шароитлари;

– қуруқ тупроқ шароитлари;

– тупроқнинг зичлашиб кетиши;

– бегона ўтларнинг кўпайиб кетиши;

– жуда кам ўғитлаш.

Об-ҳаво таъсири:

– ҳароратнинг пасайиб кетиши ва қиров тушиши.

Баҳор ойлари бошида ўсимликларда азот етишмовчилиги кузатилади. Бу одатда ўсимлик ривожланаётган тупроқ шароитининг кучсизлиги ва тупроқда азот миқдори кам бўлан ҳолларда юзага келади. Азот етишмовчилиги кўп йиллик ўтлар боғ қаторлари орасига экилганда ёки таркибида азот кам бўлган органик маҳсулотлар, масалан, сомон тупроққа солинганда кўп учрайди. Бундан ташқари, азот етишмовчилиги қаттиқ ёмғир оқибатида тупроқ таркибидаги ўғитлар ювиб ташланганда ҳам юзага келиши мумкин.

Манба: mevazor.uz